جمعه گردی‌های اسماعيل نوری علا: اوباما هنوز با آنها است؟

گزارش «وضعيت اتحاديه»، نام سخنرانی رئيس جمهورهای امريکا است که سالی يک بار در ساختمان کنگرهء امريکا و با حضور همهء چهره‌های سياسی اين کشور انجام می‌شود و رئيس قوهء مجريه امريکا گزارشی از اوضاع گذشته و حال کشور و برنامه هائی که برای آيندهء آن دارد را به نمايندگان مردم، و از طريق رسانه ها، به ملت امريکا ارائه می‌کند. اين گزارش اما، در سومين سال دور اول رياست جمهوری هر فرد، حال و هوائی متفاوت از سال‌های گذشته‌اش  پيدا می‌کند؛ چرا که اين آخرين گزارش رئيس جمهور در دور اول رياست‌اش  محسوب شده و سال ديگر ممکن است رئيس جمهور جديدی به کاخ سفيد راه يافته و رئيس فعلی فرصت آن را نيافته باشد که دور دوم رياست خود را آغاز کند. بنا براين، سومين گزارش هميشه يک نطق انتخاباتی نيز محسوب می‌شود که در آن رئيس جمهور نشسته در قدرت می‌کوشد رأی دهندگان امريکائی را قانع کند تا او را برای بار دوم به کاخ سفيد بفرستند. به همين دليل اين گزارش سرشار است از برجسته کردن دست آوردها و خدمات انجام شده در سه سال گذشته و وعده‌های شيرين برای پنج سال ديگر. رئيس جمهور در گزارش اول و دوم (دور اول رياست) و چهارم تا هفتم (دور دوم رياست اش) نيازی به ادای اينگونه سخنرانی‌ها ندارد و می‌تواند آزادانه تر از همه چيز و همه جا سخن بگويد. در عين حال، اين ويژگی ِ سومين سخنرانی، به مفسران کمک می‌کند تا دريابند که رئيس جمهور کدام نکات را در افکار عمومی رأی دهندگان با اهميت می‌داند و می‌کوشد تا با مطرح ساختن و پاسخگوئی مناسب به آنها، زمينه را برای انتحاب مجدد خويش هموار سازد.

سه شنبهء اين هفته نوبت سومين گزارش «وضعيت اتحاديه»ی آقای باراک حسين اوباما بود و او نيز هيچ لحظه‌ای از سخنرانی خود را وقف نکته‌ای جز اينکه ثابت کند که «من شايستهء انتخاب مجددم» نکرد. نود و پنج در صد از اين گزارش به اوضاع اقتصادی امريکا اختصاص داشت و آقای اوباما همهء هنر سخنوری خود را بکار برد تا رأی دهندگان را قانع کند که سياست‌های اقتصادی او در سه سال گذشته درست و مؤثر بوده و کشور تازه دارد خود را از منجلاب اقتصادی ِساخته شده به دست کابينهء قبلی بيرون می‌کشد و حق آن است که ملت امريکا، با انتخاب مجدد او، اجازه ندهند که همه چيز به دوران قبلی، که تحت سيطرهء «جمهوریخواهان» بود، برگردد و حاصل کوشش‌های سه سال بر باد رود.

به همين دليل، در اين سخنرانی، «سياست خارجی» کمترين جا را اشغال کرده بود و آنچه او در اين زمينه گفت، بخصوص تا آنجا که به کشور ما مربوط می‌شد، سخنانی تکراری بشمار می‌رفت که فقط برای «خالی نبودن عريضه» ادا می‌شدند. من اين اشارات مربوط به کشور خودمان را در چند مورد قابل بررسی می‌دانم:

الف: ايران منزوی ترين کشور جهان است
ب: امريکا و متحدانش بيشترين فشارها را بر ايران وارد می‌سازند
پ: هدف اين فشارها وادار کردن حکومت اسلامی به تغيير مواضع نامطلوب خويش است
ت: محتوای اين «مواضع نامطلوب» کلاً به مسئله اتمی شدن رژيم ايران بر می‌گردد
ث: اگر رژيم از اين کار دست بکشد می‌تواند به جمع خانوادهء ملل برگشته و از انزوا خارج شود
ج: در اين مورد آقای اوباما «همهء گزينه»‌ها را روی ميز خود نگاه داشته است
چ: و امريکا با تمام قوا از موجوديت اسرائيل حفاظت خواهد کرد.

چنانکه می‌بينيد، در گزارش «وضعيت اتحاديه»ی امسال آقای اوباما ديگر اشاره‌ای به وضعيت حقوق بشر در ايران، سرکوب مخالفان، و محروم کردن شهروندان ايرانی از حقوق روزمرهء خود وجود نداشت و کل مسئلهء امريکا با رژيم به ماجرای اتمی تقليل يافته بود. اين دو نکته را که کنار هم بگذاريم روشن می‌شود که آقای اوباما معتقد است که اولويت «منافع ملی» و خواست‌های امريکا از حکومت اسلامی فقط با مسئلهء اتمی ارتباط دارد و اگر هم می‌گويد که «همهء گزينه‌ها روی ميز است» اشارهء سخن‌اش  به همهء گزينه هائی است که می‌توانند رژيم را از رسيدن به سلاح اتمی بازدارند و، لذا، اگر رژيم از اين ماجراجوئی دست بردارد قادر خواهد بود که «به جمع خانوادهء ملل» برگردد.

البته آقای اوباما چند شعار توخالی هم سر داد که از يکسو  در تنافر کامل با آنچه در مورد ايران می‌گفت قرار داشتند و، از سوی ديگر، مدعی آن بودند که امريکا شديداً در فکر گسترش «ارزش» هائی است که اين کشور را به موقعيت کنونی‌اش  رسانده اند؛ شعارهائی که بخشی از گزارش «وضعيت اتحاديه» را به انشاء‌های کودکان شبيه می‌ساخت.

اما پيش از اينکه به ابعاد ديگر همين اشارات ساده بپردازم، بهتر است اين نکته مطرح کنم که اگر تنها «حل مسئلهء اتمی» در مد نظر آقای اوباما و کابينه‌اش  باشد می‌توان دريافت که او حاضر است تا، در صورت کنار گذاشتن پروژهء اتمی شدن، با همين رژيم کنار بيايد. از سوی ديگر، اگر رژيم اين پروژه را نه برای دستيابی به سلاح هسته‌ای در راستای بکار بردن آن، بلکه برای داشتن مهره‌ای به هنگام معامله با امريکا مطرح کرده باشد، از طريق اين پيام در می‌يابد که تاکتيک‌اش  کار کرده است و اکنون می‌تواند با کنار گذاشتن مليح اين پروژه استمرار خود را بيمه کند. بدينسان، آقای اوباما، بار ديگر، امتياز مهمی را به حکومت اسلامی باخته است.

در عين حال روشن است که «نگه داشتن همهء گزينه‌ها بر روی ميز» به معنی سرگردانی و بی تصميمی آقای اوباما و کابينه‌اش  نيز هست و اگرچه برای خيلی‌ها که نگران دخالت امريکا در پايان دادن به عمر رژيم اسلامی اند خبر از آن دارد که، متأسفانه، «گزينهء حملهء نظامی» هنوز کنار گذاشته نشده است، اما برای آنان که دل به همين دخالت بسته‌اند نيز جائی بزرگ را برای اميدواری باز می‌گذارد تا «احمد چلبی»‌های ايرانی دل خوش از اين باشند که اگر دری به تخته بخورد و حکومت اسلامی ديوانگی کند و تن به سازش ندهد بالاخره روزی گزينهء نظامی اولويت يافته و جاده صاف کن رسيدن آنان به قدرت خواهد شد.

پس، می‌توان صحنهء شطرنجی را مجسم کرد که در يک سويش آقای اوباما نشسته است و در سوی ديگرش آقای خامنه‌ای. اما مهره‌های اين شطرنج را چه تشکيل می‌دهند؟ پاسخ من آن است که در اين ميانه اين مردم ايرانند که حکم مهرهء شطرنج را يافته و، در هر حرکت طرفين، تعدادی از خود و توانائی‌های خويش را از دست می‌دهند. آقای اوباما تحريم می‌کند، دودش به چشم مردم می‌رود؛ آقای خامنه‌ای تهديد می‌کند، فرزندان ايران زير دست و پا له می‌شوند. و اين شطرنج می‌تواند تا از دست رفتن آخرين مهره‌ها نيز ادامه پيدا کند. نطق آقای اوباما تنها حرکتی کوچک و تکراری در اين بازی محسوب می‌شود و بيشتر خبر از بن بست دارد تا راه حل.

اما آن عاملی که در اين ميانه مفقود است به غيبت ارادهء همين مهره‌های شطرنج مربوط می‌شود که اگرچه بعنوان مهره بکار گرفته می‌شوند اما، در واقعيت، آدم‌های پير و جوان و با پوست و گوشت و استخوانی هستند که در اين بازی مخوف هر روز لاغرتر، کم بنيه تر و بی چاره تر می‌شوند. اگر مهره‌های شطرنج نمی توانند عليه بازيکنان کاری کنند و سربازها و اسب‌ها و فيل هاشان صرفاً به ارادهء آنان کشته و از ميدان خارج می‌شوند، در «شطرنج سياسی» مهره‌ها نيز می‌توانند ـ اگر بشود يا بخواهند ـ تن به بازی گرفتن ندهند و از تحليل رفتن قوای خود جلوگيری کنند. پس اگر آقای اوباما به آنها بصورت مهره‌هائی قابل مصرف می‌نگرد، و اگر آقای خامنه‌ای از به کشته دادن و نابودی آنها ابائی ندارد، اين «مهره ـ آدم ها» می‌توانند خود نيز نقشی جديد را در بازی بر عهده گرفته و حواس دو بازيگر را بهم ريخته و زمام کار را خود به دست گيرند.

اما، می‌دانيم که اگرچه دو سال پيش مردم ايران بصورت آدميانی مدرن و رزمنده و خواستار حقوق بشر و دموکراسی در صحنهء شطرنج عمل کرده و خواب شطرنج بازان را آشفته ساختند، اکنون بنظر می‌رسد که رفته رفته به مردمی مستأصل، تن داده به «سر نوشت‌های از پيش تعيين شده» و آدميانی منفعل تبديل گشته‌اند.

حال اگر تصويری که رسم می‌کنم شباهتی واقعی به اوضاع کشورمان داشته باشد، آنگاه لازم است تا از خير گزارش «وضعيت اتحاديه» ی آقای اوباما گذشته و، با کنار نهادن نقش بيگانه در تعيين سرنوشت کشورمان، به مردمی بيانديشيم که دو سال پيش دولتی خوش درخشنده اما مستعجل داشتند. در اين انديشيدن، وظيفهء ما تحليل دلايل انفعال مردم ايران و، بر اساس آن تحليل، يافتن راه حل هائی برای خروج از بن بست کنونی است. بخصوص که «انفعال» هيچ گاه به معنای پايان گرفتن هيچ ماجرائی نيست و تنها ظهور و بروز خشم‌ها و انرژی‌های انباشته شده را به تأخير می‌اندازد. کشور ما هم اکنون بصورت ساختمانی در آمده است که آن را غرق بنزين کرده باشند و، در نتيجه، زدن جرقهء کبريتی می‌تواند آن را در احتراقی بزرگ بسوزاند. فراموش نکنيم که تمام آنچه امروز «بهار عربی» خوانده می‌شود با جرقهء کبريت آن جوان تونسی آغاز شد؛ همانگونه که آن نامهء کذائی در مورد خمينی در سال ۵۶ نيز آغاز روندهائی سلسله وار را کليد زد که يک سال بعد به فروپاشی رژيم سلطنتی ايران انجاميد.

اما پرسش آن است که چرا رهائی از وضعيتی منفعلانه بايد با احتراق و آتش سوزی همراه باشد؟ چگونه می‌توان با پرداخت کمترين هزينه‌ها و ضايعات از بن بست کنونی خارج شد؟ چگونه می‌توان به آقای خامنه‌ای گفت که دست يابی واقعی يا قلابی و مجازی شما به اسلحهء اتمی نيز نمی تواند بيمه گر عمر شما و مداوم کنندهء اقتدارتان باشد؟ چگونه می‌توان به آقای اوباما حالی کرد که نمی توان به اين آسانی بر سر زندگی و حيثيت يک ملت دست به اعمالی غیر مسئولانه و ماجراجويانه زد؟


پاسخ من به همهء اين پرسش‌ها دو گانه است. نخست اينکه تنها لازم است بخشی از اين جمعيت منفعل از حالت انفعالی خارج شده و فعالانه در راستای شرکت در سرنوشت کشور دست بکار شود. اين خروج از انفعال می‌تواند همان جرقهء کبريت باشد. اما اين نکته نيز آشکار و بديهی است که يک چنان «بخش» توانائی نمی تواند در زير سايهء سرکوب وحشيانهء حکومت کنونی کاری انجام دهد. هم اکنون همهء رهبران بالقوه‌ای که می‌توانند بديلی را در برابر حکومت اسلامی بنشانند در زندان‌های بيرونی و خانگی اسيرند و در يک قدمی تشديد شکنجه‌های هولناک قرار دارند و، در عين حال، ده‌ها بار، به زبان‌های مختلف، برای «مردم اين سوی ديوار» پيغام فرستاده‌اند که:

«ما همه کرديم کار خويش را / تو هم‌ای خواجه بجنبان ريش را!»

پاسخ دوم من به ادامهء روحيهء «دائی جان ناپلئونی» در ما اشاره دارد. اگر ما خود را مسئوول امور کشور خود می‌دانستيم؛ اگر اعتقاد داشتيم که هم اکنون وظيفه‌ای تاريخی بر گردهء ما نهاده شده، و اگر يقين داشتيم که دخالت سازمان يافتهء ما می‌تواند در تعيين وضعيت آيندهء کشورمان مؤثر باشد، هرگز با اين همه اميد پای صحبت آقای اوباما نمی نشستيم و انتظار آن را نمی کشيديم که شايد او دهان باز کند و راه حل خروج از بن بست را به مردم کشورمان هديه دهد. همانگونه که اگر متحد و منسجم بوديم آقای اوباما نمی توانست به اين راحتی از کنار همهء مشکلات ايران بگذرد و آنها را به مسئلهء اتمی تقليل دهد.

باری، از نظر من، تفسير ايران مدار ِ گزارش «وضعيت اتحاديه» ی آقای اوباما نمی تواند ـ و نبايد ـ حاصل ديگری داشته باشد جز اينکه بفهميم و بدانيم که ايرانيان خارج کشور تنها عواملی هستند که می‌توانند کل ساختار معادلهء کنونی را تغيير داده و با شرکت در اتحادهای وسيع خود همان نيروی منسجمی را فراهم آورند که در حال حاضر در محاسبات متقابل «اوباما ـ خامنه‌ای» عنصر مفقوده محسوب می‌شود.